Begin mei is de nieuwe rechtbank van Amsterdam in gebruik genomen. Het gebouw aan de Zuidas staat op dezelfde plek als de enkele jaren geleden gesloopte rechtbank. De nieuwe rechtbank is in opdracht van het Rijksvastgoedbedrijf gerealiseerd door het consortium NACH, dat de komende dertig jaar onderhoud en facilitaire dienstverlening voor zijn rekening neemt. Het gebouw is een schoolvoorbeeld van security by design: al vanaf het eerste ontwerp is nagedacht over beveiliging. Het resultaat is een open en transparant gebouw, zonder in te boeten op de veiligheid van medewerkers en bezoekers. Dankzij de slimme indeling blijven de rechterlijke macht, gehechten en bezoekers van elkaar gescheiden, terwijl het gebouw toch één logisch geheel vormt.

Een zichtbaar, herkenbaar en transparant gebouw. Dat gezag uitstraalt, maar ook uitnodigend is en dat ontspanning en troost biedt. Begin mei vonden na een korte periode van proefdraaien de eerste zittingen plaats in de nieuwe rechtbank van Amsterdam. Op de locatie van de vorige rechtbank aan de Parnassusweg in het zuiden van de hoofdstad is de afgelopen jaren een volledig nieuw gebouw verrezen. Een blikvanger is het vijf meter hoge beeld ‘Love or Generosity’ van kunstenares Nicole Eisenman op het voorplein. Deze ‘vriendelijke reus’ was al ruim voor de opening een dankbaar model voor menige ‘selfie’.

Het oude complex bestond uit meerdere kantoortorens die met elkaar waren verbonden via een luchtbrug en kwam introvert over. Met de nieuwbouw is juist het tegendeel beoogd. “Het nieuwe gebouw onderstreept het publieke karakter van de rechtspraak en maakt deze zichtbaar voor iedereen. Van binnen is overal de stad te zien, van buiten zijn de medewerkers zichtbaar aan het werk”, verklaarde Christa Wiertz-Wezenbeek, president van de Rechtbank Amsterdam. De naastgelegen A10 snijdt nu nog de Zuidas doormidden, maar in de toekomst wordt de snelweg grotendeels ondergronds heringericht. Het asfalt maakt dan plaats voor een groene boulevard, met de rechtbank als middelpunt.

DBFMO

Met vijftig zittingszalen, ruimte voor duizend rechtbankmedewerkers en tweehonderd medewerkers van ketenpartners, zoals officieren van justitie, advocaten, reclasseringsmedewerkers en tolken, en jaarlijks 140.000 uitspraken is de Rechtbank Amsterdam de grootste van de elf rechtbanken in Nederland. De nieuwe vestiging is in opdracht van het Rijksvastgoedbedrijf in een publiek-private samenwerking met een DBFMO-contract (Design Build Finance Maintain Operate) gerealiseerd door New Amsterdam Court House (NACH). In dit consortium werken ABT, DVP, Facilicom, Heijmans, KAAN Architecten en Macquarie Capital samen.

De opdracht werd in mei 2016 gegund aan het consortium, dat verantwoordelijk is voor de financiering, het ontwerp en de bouw van de rechtbank en de komende dertig jaar het onderhoud en de facilitaire dienstverlening in het gebouw voor zijn rekening neemt. Het contract heeft een netto contante waarde van 235 miljoen euro. In januari 2017 werd aangevangen met de sloop van de oude rechtbank. In september dat jaar werd de eerste paal geslagen van de nieuwe rechtbank.

Realtime datasysteem

Het vijftig meter hoge gebouw heeft twaalf bouwlagen, waarvan tien bovengronds en twee ondergronds. De totale vloeroppervlakte bedraagt 60.200 vierkante meter. Het gebouw staat op een perceel van tachtig bij tachtig meter, waarvan een kwart wordt beslagen door het verhoogd liggende, maar openbaar toegankelijke voorplein. De architecten hebben gestreefd naar een ‘alzijdig’ en toegankelijk gebouw. Iedere etage is ruim opgezet met doorkijkjes en vides en veel lichtinval dankzij de grote ramen. Het duurzame gebouw is voorzien van ledverlichting en zonnepanelen op het dak en maakt gebruik van warmteen koudeopslag. Het natuursteen geeft een rustige en zakelijke uitstraling en is nagenoeg onderhoudsvrij.

Een technisch hoogstandje is het realtime datasysteem voor slim gebouwbeheer. Medewerkers zien in een app waar vrije werkplekken beschikbaar zijn en schoonmakers gebruiken de data om te bepalen waar aan het eind van de dag moet worden schoongemaakt. ‘Smart maintenance’ helpt bij het plannen van onderhoudswerkzaamheden op basis van verzamelde gegevens van systemen in het dagelijkse gebruik van het gebouw. Ook de klimaatbeheersing en lichtsterkte werken met realtime data en kunnen per ruimte voortdurend en automatisch worden geregeld in overeenstemming met het aantal aanwezige personen in een ruimte.

Café Mokum

De nieuwe rechtbank bestaat uit drie lagen, die samen één logisch geheel vormen. In de robuuste onderlaag bevinden zich onder meer de zittingszalen. De etages daarboven zijn een ‘overgangsgebied’ met verschillende diensten. Daarboven bevindt zich het kantoorgebied in de bovenlaag. De meeste mensen zullen het gebouw betreden via de centrale entree aan het voorplein. Bezoekers melden zich daar bij de receptie en komen via de beveiligingsstraat met scanners in de centrale hal. Via roltrappen zijn alle etages in de onderlaag bereikbaar. Geautoriseerde medewerkers krijgen met hun toegangspas direct toegang tot het beveiligde gedeelte met individuele werkplekken en vergaderruimtes in de bovenlaag. Aan de noordzijde heeft het gebouw een extra ingang voor onder meer bijzondere zittingen, waarbij bijvoorbeeld bekende Nederlanders zijn betrokken of een kort geding in het weekend. In dat laatste geval hoeft het gebouw dan slechts gedeeltelijk te worden geopend.

In de onderlaag zijn verdeeld over twee blokken dertig zittingszalen en twintig kleinere enquêtekamers ingericht en centrale ontmoetingsplaatsen zoals drie cafés, waaronder – net als in de oude rechtbank – café Mokum op de eerste verdieping. Ook zijn er spreek- en verhoorkamers, vergaderruimtes, facilitaire en parkeervoorzieningen en de bibliotheek van de advocatuur te vinden met twintigduizend boeken en tijdschriften. De laatste is via een beveiligde sluis ook toegankelijk vanuit het daarboven gelegen ‘overgangsgebied’ voor geautoriseerde medewerkers.

Cellencomplex

De zwaarst beveiligde zones zijn deels ondergronds te vinden. Verdachten die in hechtenis zijn, arriveren met busjes in het beveiligde gebied inclusief cellencomplex via een ingang onder de verdiepte binnentuin. Elke zittingszaal heeft een aparte toegang voor gehechten vanuit dit beveiligde gebied. De grootste zittingszalen bieden ruimte aan negentig mensen en nog eens vijftig op de publieke tribune.

Alle zalen hebben een publieke tribune, die zorgt voor een scheiding met de procespartijen in de zaal. De indeling van de zittingszalen is in de toekomst eenvoudig te wijzigen. Voor de opstelling waar de rechters plaatsnemen zijn zitplaatsen gerealiseerd voor de procespartijen en daarachter benadeelden en media. De zalen beschikken over meerdere beeldschermen waarop digitale documenten kunnen worden weergegeven en die koppelbaar zijn met andere zalen voor bijvoorbeeld extra publiek. Ook is het mogelijk om getuigen digitaal te horen vanaf een externe locatie. Journalisten kunnen zaken volgen in iedere zittingszaal, maar ook digitaal in de persruimte op de eerste etage.

De bovenste etages met kantoren zijn flexibel in te delen en aan te passen door het (ver)plaatsen van tussenwanden. De etages zijn verbonden door een imposant trappenhuis dat de vergelijking met het Guggenheim Museum in New York kan doorstaan. Tussen de werkruimtes zijn twee binnenpatio’s met groen gerealiseerd.

Security by design

Dankzij de indeling van het gebouw blijven verschillende groepen gebruikers gescheiden. Rechters, advocaten, slachtoffers en gedupeerden en verdachten komen elkaar alleen tegen in de zittingszaal. Dit is het resultaat van een duidelijke en vroegtijdige keuze voor een transparant en functioneel gebouw, zonder ergens in te boeten op de veiligheid van medewerkers en bezoekers. De toegepaste techniek is ondergeschikt aan de functionaliteit. De technische installaties zijn zoveel mogelijk aan het oog onttrokken in de kern van het gebouw en volgen het gedrag van gebruikers. Het gebouw heeft logische en korte looproutes. De ruime centrale hal is bewust kolomloos ontworpen met vides en vrije zichtlijnen. Bezoekers kunnen zich nergens verschuilen achter een kolom. De dertien balies van de bodes zijn prominent geplaatst met ongehinderd zicht rondom.

“Er is van meet af aan gekozen voor een integrale aanpak waarbij veiligheid en beveiliging in het ontwerp zijn meegenomen. Een schoolvoorbeeld van safety & security by design”, zegt Micha Meelis, Director en Sr. Consultant bij Meelis & Partners, die als onderaannemer van consortiumpartner ABT werkte en zich later aansloot bij Oosterhoff. “Het unieke van dit project is dat wij vanaf het begin onze expertise konden inbrengen en deel uitmaakten van het ontwerpteam. Van daaruit hebben we het totale veiligheids- en beveiligingsconcept van de nieuwe rechtbank opgesteld.”

“Dikwijls wordt pas later in een traject gekeken naar beveiliging. Hier is daar vroegtijdig integraal over nagedacht. Met als uitgangspunt het ontwerpen van veiligheid, in plaats van het bestrijden van onveiligheid. Doordat het gebouw vanuit zichzelf veilig is, hoeft minder techniek te worden toegepast. Dit noemen wij intrinsieke veiligheid. Doordat verschillende partijen elkaar pas in de zittingszaal voor het eerst ontmoeten, worden al veel risico’s voorkomen. Daarbij is niet alleen gekeken naar welke maatregelen moesten worden getroffen om het beveiligingsniveau in dagelijkse situaties te waarborgen, maar ook tijdens ongewenste situaties. De verschillende stromen gebruikers moeten bijvoorbeeld ook gescheiden blijven als het gebouw ontruimd moet worden. Beveiligingsmaatregelen werken vaak ‘vertragend’. Daarom is goed gekeken naar de gemiddelde looptijden en maximale wachttijden op ieder willekeurig tijdstip. Met een optimale zonering hebben we ervoor gezorgd dat geautoriseerde medewerkers maximale bewegingsvrijheid hebben en niet op iedere etage steeds opnieuw hun toegangspas moeten aanbieden. Daarnaast is beveiliging niet alleen een kwestie van techniek. In een rechtbank speelt ook emotie een rol. Daarom is er steeds gekeken naar uiteenlopende incidentscenario’s en de mogelijke impact daarvan op de hele organisatie en processen.”

Toekomst

De facilitaire dienstverlening en onderhoudswerkzaamheden worden onder andere uitgevoerd door Facilicom, dat beveiliging, receptie, schoonmaak, catering en technisch onderhoud biedt. “Aan de ene kant moet het gebouw transparant en openbaar zijn, aan de andere kant gesloten en afgeschermd”, zegt Gert-Jan Dumortier, exploitatiemanager bij Facilicom. “Dertig jaar is een lange periode. In de tenderfase hebben we geschetst hoe wij onze dienstverlening gaan inrichten. We hebben beslissingen moeten nemen met de kennis van vandaag. We werken op basis van een prestatiecontract met tussentijdse evaluaties. Niemand weet uiteindelijk nu al hoeveel gebruikers er gemiddeld dagelijks in het gebouw zullen zijn over tien of twintig jaar of hoe de rechtspraak er tegen die tijd uit zal zien. Ook de techniek ontwikkelt zich voortdurend. Daarom is er ook ruimte om systemen uit te breiden of aan te passen, bijvoorbeeld de introductie van contactloze biometrische toegangscontrole als daar vanuit de rechtbank behoefte aan ontstaat. Het contract loopt af in 2051, waarna het gebouw wordt overdragen aan de Rechtbank Amsterdam.”

BEVEILIGING editie april 2021